SATU CATATAN MENGENAI HUBUNGAN ANTARA FALSAFAH DAN SAINS SOSIAL


[Rencana ini berdasarkan nota-nota kasar kertas seminar di atas tajuk sama anjuran Jabatan Antropologi dan Sosiologi, Universiti Kebangsaan Malaysia, Bangi, pada 13 Oktober, 1982. Ia telah disiarkan dalam jurnal Akademia, No. 23, Julai, 1983.]

Sungguhpun ilmu-ilmu sejarah, politik, ekonomi dan sosiologi bidang-bidang kajian yang popular di negara kita, falsafah, malangnya, langsung tidak digemari. Setakat ini tidak ada fakulti falsafah di mana-mana universiti dalam negeri ini dan tidak ada pula, setahu saya, sebuah persatuan falsafah. Ini menunjukkan masyarakat dan universiti-universiti kita sekarang tidak mementingkan falsafah. Sebenarnya, falsafah bila-bila masa pun amat penting. Tidak ada satu bidang ilmu, malah tidak ada satu perkara yang boleh kita perkatakan secara bermakna tanpa, setidak-tidaknya secara tidak langsung, menyentuh falsafah. Apakah sebabnya? Secara ringkas, sebabnya ialah kerana bicara manusia tidak dapat tidak mestilah mengenai Alam, Manusia dan Tuhan; dan topik-topik ini boleh diringkaskan lagi kepada masalah Kewujudan dan Hakikat. Masalah Kewujudan atau Hakikat masalah metafisika dan falsafah. Semua cabang ilmu – baik sains tabii muhupun sains sosial – memperoleh statusnya sebagai ilmu kerana pertaliannya dengan metafisika dan falsafah.

Saya sedar ramai juga ahli sains yang menganggap metafisika sebagai tidak bermakna. Ahli-ahli falsafah pula berselisih tentang definisi dan fungsi falsafah. Bagi keperluan saya sekarang, saya akan menggunakan definisi falsafah berikut: “Falsafah ialah ilmu yang paling umum…ilmu prinsip-prinsip pertama mengenai kewujudan; andaian-andaian mengenai hakikat muktamad”. (D.D Runes, Dictionary of Philosophy). Walaupun ada aliran-aliran falsafah yang tidak menerima definisi ini, buat tujuan kita, definisi ini baik dan memadai. Kita boleh melihat daripada definisi ini bahawa bukan sahaja sains sosial tetapi semua ilmu dirangkumi dan mempunyai hubungan dengan falsafah, sama ada diakui atau tidak.

Secara kongkrit, apakah hubungan di antara sains sosial dengan falsafah? Oleh kerana sains sosial mengkaji masyarakat dan masyarakat terdiri daripada manusia, satu soalan pokok yang tidak dapat dielak ialah: Apakah manusia? Adakah ia haiwan? Berapa banyakkah aspek kehaiwanannya? Apakah faktor-faktor yang membangunkan aspek bukan-kehaiwanan? Bagaimanakah timbulnya masyarakat dan kelompok-kelompok? Apakah undang-undang sejarah, sosial dan moral yang menyebabkan perubahan masyarakat? Apakah kedudukan, peranan dan hubungan kedamaian dan konflik dalam perkembangan dan perubahan masyarakat? Apakah corak-corak masyarakat yang telah lalu dan akan datang? Sejauh manakah peranan kebebasan dan takdir dalam kehidupan manusia? Apakah sifat hakikat muktamad? Soalan-soalan ini menunjukkan bahawa ilmu-ilmu sains sosial, sama ada kita suka atau tidak, tidak boleh berdiri sendiri. Ia terpaksa dihubungkan dengan sesuatu falsafah atau tanggapan mengenai kewujudan , walaupun ilmu-ilmu itu sendiri menafikan hubungan ini. Ini tidak bermakna bahawa seorang ahli sains sosial atau seorang ahli sains dengan sendirinya mesti juga seorang ahli falsafah. Ia bermakna seseorang ahli sains, termasuk ahli sains sosial, mempunyai tanggapan-tanggapan falsafah.

Apakah tanggapan-tanggapan falsafah sosiologi di negara kita? Negara kita memiliki dua tradisi intelektual yang besar iaitu tradisi intelektual Barat dan tradisi intelektual Islam. Malangnya, kebanyakan kita daripada tiga generasi selepas Perang Dunia Pertama, daripada generasi Tunku Abdul Rahman atau Ishak Hj. Muhammad hingga ke generasi Anwar Ibrahim atau Latiff Mohidin, terdidik dalam tradisi intelektual Barat. Tentunya ini bukan kesalahan kita; sejarah telah menentukan demikian. Tradisi ini telah membentuk bukan sahaja alam pemikiran kita, tetapi juga mempengaruhi kelakuan kita.

Tradisi intelektual Barat, walaupun terbahagi kepada dua aliran besar (idealisme dan materialisme) mempunyai satu ciri yang sama, iaitu dualisme falsafah. Dualisme ini terletak pada pertengahan di antara fikiran dan badan, atau di antara kesedaran dan benda. Ia mempunyai akar umbi dalam falsafah Yunani lagi, tetapi mencapai bentuk yang jelas apabila Descartes (1596-1650) memulakan zaman moden dalam falsafah Barat. Dualisme falsafah ini mencetuskan dua aliran falsafah besar, iaitu idealisme dan materialisme, masing-masing dalam pelbagai pecahan yang diwakilinya, di satu pihak, oleh Berkely, Spinoza, Leibniz, Kant, Hegel dan Bradley dan di pihak lain, oleh Hobbes, Locke, Hume, Marx dan Russell. Kedua-dua aliran falsafah ini telah gagal menyelesaikan masalah hubungan di antara kesedaran dan benda.

Dualisme falsafah ini telah menyebabkan perpisahan dan menghalang integrasi di antara dua kaedah saintifik, kaedah empiris dan kaedah teoritis. Ia juga telah menyebabkan perpisahan dan menghalang integrasi di antara sains dan agama. Kaedah empiris menumpu kepada pemerhatian, penyiasatan dan pengumpulan data dan menolak pewujudan teori, sementara kaedah teoritis pula menumpu kepada pembuatan teori dan mencari data untuk membuktikan teori. Perpisahan dan ketiadaan integrasi di antara dua kaedah saintifik dan perpisahan dan ketiadaan integrasi di antara sains dan agama bukan sahaja telah menyebabkan kemandulan dalam ilmu-ilmu, tetapi juga telah menghapuskan keseimbangan dalam kehidupan.(1)

Sesuatu ilmu yang sihat mestilah menggabungkan kedua-dua kaedah saintifik ini. Tetapi penggabungan ini hanya dapat dilakukan oleh sebuah falsafah yang utuh. Persis inilah yang tidak ada dalam tradisi intelektual moden Barat. Francis Bacon (1561-1629) yang boleh dianggap bapa sains moden telah meletakkan asas sains dan pemikiran zaman Kebangkitan Semula di atas satu legenda atau mitos. Dalam bukunya On Principles and Origins (1623-24) beliau merujuk kepada sebuah legenda yang mengatakan Cupid ialah tuhan yang tertua dan wujud pada permulaan masa seorang diri bersama-sama dengan Kacau-Bilau (Chaos). Cupid, mengikut legenda ini, tidak mempunyai ibu-bapa dan Kacau-Bilau tidak mempunyai permulaan. Bacon mentafsirkan ketiadaan ibu-bapa sebagai ketiadaan apa-apa sebab dan dengan itu beliau meneka bahawa dengan “Kacau-Bilau” bermakna jirim muktamad adalah punca segala benda material yang wujud. Jirim muktamad ini, kata beliau, “ialah satu benda positif dan tidak boleh dihuraikan dan mestilah diterima secara mutlak sepertimana adanya dan tidak boleh dinilaikan mengikut apa-apa ukuran terdahulu.” “Adalah mustahil,” kata beliau, “untuk mencari atau menggandaikan sesuatu sebab bila kita berhadapan dengan tenaga muktamad dan undang-undang positif alam…kerana tidak lain yang telah merosakkan falsafah begitu banyak kecuali usaha mencari ibu-bapa Cupid: yakni ahli falsafah telah tidak menerima prinsip-prinsip benda sebagaimana terdapat di dalam alam, dan telah tidak menerima mereka sebagai satu doktrin positif bersandarkan kepada kepercayaan dari pengalaman-pengalaman; tetapi sebaliknya mereka lebih suka menariknya dari undang-undang perbahasan, kesimpulan-kesimpulan murah dari logik dan matematik, dari anggapan-anggapan masyarakat dan khayalan-khayalan fikiran demikian yang melampaui batasan-batasan alam.” (Urmson, 1960:310). Hobbes mengisytiharkan bahawa “Alam raya, yakni segala sesuatu yang ada itu, jasad, yakni badan, dan memiliki dimensi-dimensi luas, lebar dan dalam; tiap-tiap bahagian badan juga badan, dan memiliki dimensi-dimensi serupa, dan seterusnya tiap-tiap bahagian alam raya itu badan, dan bukan-badan bukanlah daripada alam raya.” Anggapan fikiran Renaissance menunjukkan bahawa yang wujud ialah dunia, dan tidak ada lain yang wujud kecuali dunia. Kepada sesiapa yang bertanya siapakah yang menjadikan dunia, jawapan yang telah dan sentiasa diberi ialah soalan ini tidak sah dan tidak saintifik! (Harris, !954:117-20).

Bila Descartes, pengasas falsafah moden Barat, bertolak daripada skeptisme yang mengingatkan al-Ghazali, memperakukan kewujudan dirinya daripada aktiviti fikirannya – Cogito, ergo sum: “saya berfikir, maka itu saya wujud” – beliau meletakkan asas falsafah kepada dualisme Zaman Kebangkitan Semula yang sejak itu terus menghantui falsafah Barat. Mengikut Descartes, dunia terdiri dari dua zat yang berasingan: fikiran dan jasad. Dari kewujudan dirinya dan dunia yang terbatas dan tidak sempurna, beliau, melalui proses logik, mencapai kejayaan menerangkan kewujudan seorang Tuhan yang tidak terbatas dan sempurna. Dari dualisme Descartes, falsafah Barat menuju dua arah: dari arah fikiran, ke Fikiran Mutlak atau Idealisme, dan dari arah jasad, ke Jirim Mutlak atau Materialisme. Pada praktiknya, kedua-dua aliran tidak dapat dipisahkan secara penuh: idealisme Hegel merangkumi jirim dan materialisme Marx tidak menolak fikiran.

Tradisi intelektual Islam kita, sebaliknya, tidak menghidap penyakit dualisme ini. S.H. Nasr berkata. “Falsafah Islam didasarkan pertamanya kepada metafisika dan hampir semua risalah mengenai falsafah tradisional memperkatakan asal dan kesudahan benda-benda yang melampaui pengetahuan manusia. Ahli-ahli falsafah Islam adalah golongan yang pertama menjadikan perbahasan tentang wujudnya pokok falsafah dan berusaha menghubungkan tiap-tiap benda yang wujud kepada Wujud Murni yang menjadi punca semua kewujudan. Tambahan lagi, di dalam perut metafisika, mereka mengembangkan sebuah falsafah alam yang luas dalam rangka satu pandangan dunia umum, mengemukakan satu hubungan yang rapat di antara pelbagai bentuk dan cabang ilmu-ilmu sains serta menghubungkan jamak kepada tunggal” (Dar, 1975:3). Ilmu-ilmu dan pelbagai aliran fikiran dilihat dalam satu gabungan kesatuan tauhid. Tidak wujud pertentangan di antara fikiran dan jasad dan tidak wujud pertentangan di antara agama dan sains atau di antara wahyu dan fikiran.

Bagaimanakah para saintis dan ahli falsafah Islam menyelesaikan masalah dualisme ini? Daripada mulanya mereka tidak menghadapi masalah ini. Agama Islam telah mewujudkan, bagi mereka, satu pandangan hidup tauhid rasional yang meletakkan semua dan segala pada sumber dan asas kesatuan wujud.(2) Agama mereka juga menyuruh mereka mengkaji alam semesta sebagai tanda-tanda Tuhan, mengkaji sejarah sebagai bukti wujudnya undang-undang Tuhan yang objektif dan mencari ilmu di mana juga ia ada. Dengan mematuhi arahan ini, orang-orang Islam dalam beberapa abad Islam awal bukan saja telah mengkaji dan mengasimilasi fikiran-fikiran Yunani, Parsi dan India, tetapi juga telah melakukan penyelidikan-penyelidikan dan penyiasatan-penyiasatan original mereka sendiri. Dengan demikian, dalam masa tiga abad mereka telah berjaya membangunkan satu tamadun intelektual yang agung dan kaya. Khazanah intelektual ini sebenarnya masih banyak terpendam dalam perpustakaan-perpustakaan di Eropah dan Asia Barat dan menunggu kajian oleh dunia moden. Satu daripada tugas besar yang perlu dilakukan dengan segera oleh sarjana-sarjana Islam ialah menterjemahkan dan menyediakan edisi-edisi saintifik bagi karya-karya ini.

Tetapi, malangnya, tradisi intelektual Islam ini telah beku bukan sahaja di negara kita bahkan di seluruh dunia Islam selama kira-kira tujuh abad. Kemusnahan pusat empayar Islam pertama Baghdad pada 1258 Masihi bolehlah diambil sebagai permulaan kejatuhan tamadun Islam dan kemerosotan tradisi intelektualnya yang dinamik dan kreatif. Perlahan-lahan, melalui hubungan-hubungan Eropah dengan Islam melalui Sepanyol, Itali dan Sicily, Eropah mengambil ilmu-ilmu yang telah dikumpul dan dibangunkan oleh tamadun Islam hingga pada abad keenam belas Kebangkitan Semula Eropah telah bermula dan berlaku. Lalu pusat dan pimpinan tamadun dunia berpindah dari dunia Islam ke Eropah, dan ke Barat, sejak abad kesembilan belas. Pada abad kedua puluh pula tamadun Barat sedang memainkan peranan negatif dan positif untuk membangkitkan semula Islam. Dengan mendidik cerdik pandai Islam seperti Jamaluddin al-Afghani, Muhammad Abduh, Syed Ahmad Khan, Syed Ameer Ali, Muhammad Iqbal, Ali Shariati, Malek Bennabi dan Hassan Hanafi3 dan dengan membuat kajian-kajian mengenai pelbagai aspek tamadun Islam, Eropah dan Barat, mereka telah dan sedang memainkan peranan yang tidak kecil untuk membangkitkan semula Islam. Pada pendapat saya, masanya adalah tepat bagi pertemuan dua tamadun agung, dan, dengan itu, pertemuan semua tamadun. Falsafah moden Barat sedang di ambang pintu mencapai kejayaannya yang terbesar, iaitu penyelesaian dualisme klasiknya dengan falsafah organisme A.N. Whitehead (Harris, 1964:416-438). Pada pendapat saya, ini tidak dapat ia lakukan kecuali dengan pertolongan falsafah dan ajaran-ajaran Islam.4 Seperti telah kita sebutkan, falsafah Islam tidak pernah menderitai penyakit ini kerana al-Quran dengan jelas mengajar konsep kesatuan hidup.

Penyelesaian dualisme tua dalam falsafah Barat ini, tidak syak lagi, akan membawa kesan-kesan yang besar kepada sains sosial dan cawangan-cawangan ilmu yang lain. Ia akan menggabungkan aliran-aliran falsafah yang bertentangan, idealisme dan materialisme, menjadi satu falsafah saintifik rasional yang utuh; menggabungkan kaedah-kaedah mengetahui yang bertentangan, kaedah empiris, kaedah teoritis dan kaedah luar deria, menjadi satu kaedah saintifik rasional yang dinamik dan kreatif; dan menggabungkan sains, falsafah dan agama. Penyatuan ini akan mempermudah dan mempercepatkan perkembangan ilmu, kerana kontradiksi dualisme yang selama ini menghalangnya sudah disingkirkan dari pemikiran manusia.

Seperti telah dilihat, ahli-ahli fikir Renaissance mencapai gagasan falsafah mereka dengan berdasarkan pengalaman mereka, yakni apa yang mereka alami melalui pancaindera. Bertolak dari pengalaman mereka, mereka menggunakan akal fikiran untuk menarik kesimpulan-kesimpulan falsafah. Mereka sama sekali menolak agama dan kaedah-kaedah yang dipakai oleh tokoh-tokoh agama, misalnya nabi-nabi dan ahli-ahli sufi. Sebaliknya, ahli-ahli falsafah dan ahli-ahli sains Islam bertolak dari wahyu dan mencapai pengetahuan mengenai kewujudan Tuhan Yang Esa dan mengenai kesatuan alam. Walau bagaimana pun, mereka tidak pula menolak kewujudan alam yang relatif dan kejamakannya.5

Soalnya, apakah epistemologi yang berdasarkan pandangan dunia Renaissance ini munasabah? Adakah manusia mengetahui hanya melalui deria dan akalnya? Kita tahu bahawa deria dan akal hanya mencapai dunia yang bersifat material. Tetapi sejarah telah membuktikan kewujudan pengalaman-pengalaman di luar deria yang banyak, seperti pengalaman-pengalaman para nabi, ahli sufi dan mistik. Pengalaman-pengalaman ini tidak boleh ditolak tanpa menodai konsep sains sendiri, yakni mengiktiraf kenyataan, walaupun bertentangan dengan kepercayaan-kepercayaannya sendiri. Juga telah ditegaskan bahawa ilham – satu cara mengetahui di luar deria dan akal – memainkan peranan penting dalam perkembangan bukan sahaja seni dan falsafah tetapi juga sains (Sorokin, 1963:247-48). Selain daripada itu, penemuan-penemuan mutakhir kaji fizik telah meragukan kebendaan jirim yang dipercayai oleh sains sejak abad ketujuh belas; sekarang atom tidak lagi bersifat material (Jeans, 1954:383). Lebih jauh dari itu, ahli kajifizik terkenal, Sir James Jeans, mengaku bahawa “…kita tidak akan memperoleh pengetahuan yang pasti mengenai sifat hakikat” (1954:364).6 Jelaslah epistemologi lama yang membataskan sumber-sumber pengetahuan kepada deria dan akal tidak meliputi semua pengalaman manusia yang sempit, dan tidak boleh menjelaskan masalah hakikat.

Kita telah melihat bahawa in masalah falsafah bukan masalah sains sosial atau sains dalam ertikata satu bdang kajian terbats mengeani satu aspek hakikat, seperti manusia atau alam tabi’i. Sains Barat, termasuk sains sosial, seperti telah kita lihat, berlandaskan falsafah naturalisme atau materialisme, dan , dengan itu, telah memutuskan hubungan dengan alam spiritual atau supernatural. Dengan demikian, sains ini tidak mampu mencapai alam-alam spiritual atau supernatural. Inilah sebabnya ia menghadapi jalan buntu, seperti telah diakui oleh Sir James Jeans. Jelaslah bahawa jalan keluar dari kebuntuan ini ialah dengan kembali kepada kebenaran dan kepada jalan Islam yang lurus. Tetapi kembali kepada Islam tidak bermakna kembali kepada Islam popular atau “Islam baka”. Sejarah telah menunjukkan ada beberapa agama yang mengongkong ilmu pengetahuan dan akal. Bahkan dunia moden Barat yang lahir dari Renaissance persis adalah hasil perjuangan-perjuangan pahit menentang teologi Kristen yang menekan dan sempit. Sejarah demikian tidak boleh dan tidak akan diulang. Agama Islam yang dimaksudkan adalah agama seperti yang diterangkan dalam ayat-ayat Quran yang telah disebutkan. Daripada ajaran-ajaran agama seperti inilah kita boleh mengembang dan menyempurnakan suatu falsafah saintifik yang utuh yang boleh menjadi landasan kuat kepada perkembangan sains sosial dan malah semua ilmu.

Footnotes:

(1) Krisis di dalam pelbagai bidang ilmu dan kehidupan yang dihadapi oleh dunia moden sejak beberapa dekad lalu telah diceritakan dengan baik dan ringkas di dalam buku Sorokin (1941). Lihat juga satu siri empat artikel yang menarik berjudul “Second Thoughts About Man” dalam majalah Time keluaran 2, 9, 14 dan 23 April, 1973.
(2) Ayat-ayat Quran yang menyatakan atau membayangkan hal ini amat banyak. Antaranya: “Tiada kami ciptakan langit dan bumi dan segala yang ada di antara keduanya kecuali dengan kebenaran” (46:3). “Tidakkah mereka yang mengingkari kebenaran sedar bahawa langit dan bumi (pada asalnya) satu, kemudian kami pisahkan keduanya?” (21:30).
(3) Malek Bennabi dan Hassan Hanafi tidak begitu terkenal di negara kita. Yang pertama (m.1973) ialah seorang sarjana Aljazair yang masyhur yang telah memainkan peranan penting dalam kebangkitan intelektual di Afrika Utara. Yang Kedua (lahir 1935) ialah seorang ahli falsafah Mesir yang radikal.
(4) Seorang ahli falsafah moden Mesir telah berkata: “The European conscience was divided into divergent trends, irreparably severed and disjointed. All efforts at synthesis between the two opposite trend failed…A Human view is always unilateral despite gestaltism, integralism and totalism. Only Islam can direct the conscience to keep focus of things, the integrality of truth and to keep the balance between extremes. Islamic monotheism can guide the European conscience ini its wilderness and aberration and guide it towards the focus of reality.” (Hassan Hanafi, 1977: 67-8).
(5) “Tiada Kami ciptakan langit dan bumi dan segala yang ada di antara keduanya kecuali dengan benarnya dan untuk satu tempoh yang ditentukan .” (Quran,46:3) “Katakanlah: “Sekiranya samudera itu tinta untuk menuliskan kata-kata Tuhanku, pastilah ia kering sebelum habis kata-kata Tuhanku dituliskan, sekalipun Kami datangkan sebanyak itu lagi sebagai tambahan.” (Quran, 18:109).
(6) Banyak ayat Quran telah menjelaskan hal ini. Di antaranya: “Tiada Ia tercapai oleh penglihatan mata, tetapi Ia mencapai segala penglihatan” (6:103). “Tiada suatu pun menyerupai-Nya”(42:11). “Katakan: “Tiada siapa di langit dan di bumi mengetahui hakikat yang tersembunyi, kecuali Allah.” (27:65).
(7) Islam dalam ertikata intinya telah dijelaskan dalam Quran sebagai “jalan yang lurus”, “jalan keselamatan”, “agama kebenaran”, “undang-undang alam”, “cahaya Allah”, “kebenaran” dan sebagainya. “Pimpinlah kami ke jalan yang lurus, jalan mereke yang Kaukurniakan nikmat, bukan mereka yang Kaumurkai, dan bukan mereka yang sesat.” (1: 6-7) “Hadapkanlah wajahmu dengan khusyuk kepada agama yang betul. Demikianlah naluri semula jadi yang telah diletakkan Tuhan pada manusia. Tiada perubahan dalam penciptaan Tuhan. Demikian itulah agama yang benar, tetapi kebanyakan manusia tiada mengetahui.” (30: 30) “Dialah Yang mengutus rasul-Nya dengan bimbingan dan agama kebenaran supaya ia mengatasi semua agama lain, walaupun tida disukai oleh orang-orang musyrik.” (9: 33) “Mereka ingin memadamkan cahaya Allah dengan mulut mereka, tetapi Allah hendak menyempurnakan cahaya-Nya, walaupun tidak disukai oleh orang-orang kafir.” (9: 32) “Dengannya (yakni Quran), Tuhan membimbing sesiapa yang mencari keredaan-Nya ke jalan-jalan keselamatan, mengeluarkan mereka dari gelap kepada terang dengan izin-Nya dan membimbing mereka ke jalan yang lurus.” (5: 16)



Rujukan

Sorokin, P.A. (1941). The Crises of Our Age, New York.
Sorokin, P.A. (1964). Modern Historical and Social Philosophies, New York.
Jeans, Sir James (1954). Some Problems of Philosophy. Dalam Saxe Commins & Robert N. Linscott (ed.). The Philosophers of Science, New York.
Urmson, J.O. (1960). The Concise Encyclopedia of Western Philosophy and Philosophers, New York.
Harris, Errol E. (1954). Nature, Mind and Modern Science, London.
Dar, B.A. (ed) (1975). Reorientation of Muslim Philosophy, Lahore.
Hassan Hanafi (1977). Religious Dialogue and Revolution, Cairo.